گویش بوشهری

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

گویش بوشهری مجموعه‌ای از گویش‌های فارسی جنوب ایران هستند[۱] که تقریباً در سرتاسر استان بوشهر و بخش‌هایی از مناطق غربی استان فارس مانند بخش‌هایی از شهرستان لامرد، کنارتخته، خشت رایج است.

این لهجه‌ها شباهت‌های زیادی با گویش بندرعباس، و نیز زبان های لری (بختیاری و بویراحمدی) و لهجه کازرونی دارد. این لهجه‌ها عبارتند از لهجه بوشهری مرکزی (رایج فقط در شهرستان بوشهر)، تراکمه‌ای (لامرد کنونی)، آبدانی (مربوط به منطقهٔ آبدانکنگانی، جمی، تنگستانی است. لهجه‌ها در روستاها بیشتر از شهرها متنوع هستند..[۲][۳]

در گویش بوشهری، استفاده ازعبارت های انگلیسی رایج است علتش هم حضور تقریباً ۱۸۰ ساله انگلیسی ها از ۱۷۶۳م در این منطقه بوده است. برای مثال بوشهری‌ها در توصیف چیزی می‌گویند "نه خوبه" (not good) یا نِخِشِه (not delicious)؛ یعنی ابتدا از not و سپس صفت استفاده می‌کنند.[۴][منبع بهتری نیاز است]

گویش‌های استان

گویش در استان بوشهر به دو بخش تقسیم شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. گویش جنوبی شامل گویش شهرستانهای تنگستان، دشتی، کنگان، عسلویه، جم و دیر می‌باشد. خود شهر بوشهر هم گویشی مخصوص و همسو با گویش تنگستان دارد..[۵]

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گویش استان بوشهر را این چنین ذکر می کند؛گویش موجود در استان بوشهر در یک تقسیم بندی کلان به سه ناحیه جغرافیایی تقسیم می شود. در شمال استان و حد فاصل مناطقی مثل لیراوی، گناوه و دشتستان، زبان و گویش رایج لُری یا لهجه ی بعضاً محلی است. در ناحیه ی دشتی و بخش هایی از تنگستان زبان و گویش آمیخته ای از پهلوی جنوبی و لُری است. از حد فاصل دشتی تا انتهای شرقی استان اغلب به نوعی گویش عربی محلی آمیخته به فارسی و بعضاً به فارسی سخن می گویند. البته در ناحیه جم به فارسی سلیس دری تکلم می‌شود. گویش فارسی رایج در شبه جزیره ی بوشهر ساختار خاصی دارد که آمیخته ای از پهلوی جنوبی و فارسی دری با وام گیری پاره ای واژگان و اصطلاحات عربی و برخی واژگان اروپایی، بخصوص انگلیسی است.[۶]

و مردم شهرستان های گناوه[۷] و دیلم[۸]و دشتستان[۹] که به زبان لری جنوبی سخن می گویند.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]دانشنامه ایرانیکا وجود زبان لری در شمال بوشهر را تایید می کند[۱۷]خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران گویش شمال استان بوشهر را لری ذکر می کند.[۱۸]

گویش بوشهری در شهرستان بوشهر، گویش دشتی یا دشتیاتی در منطقهٔ دشتی شهرستان دشتی و دیر، گویش تنگستانی یا تنگسیری در بخش ساحلی تنگستان است. گویش دشتستانی لهجه مردم دشتستان و شمال غربی استان (گناوه و دیلم) است که با گویش لری بختیاری آمیخته‌است. گویش دیری - بردستانی و آبدانی بعلاوه دشتیاتی هم در شهرستان دیر است و دارای قدمت منحصر بفرد است. گویش دیری به فارسی فصیح نزدیک است؛ و گویش کنگانی و جمی هم در منتهای جنوبی استان بوشهر است که (بخصوص لهجه جمی) به فارسی فصیح و معیار نزدیکترند.[۲]

آواها و واژگان نمونه

  • بود: بید
  • دود: دید
  • زانو: زونی
  • شب: شُو
  • خواب: خُو
  • فوت کردن: فیت کردن
  • کوچه: کیچه
  • نگاه کردن: سِی کردن
  • مادر: دِی
  • لیوان: گیلاس
  • گربه: گولی
  • آینه: اُینه
  • آب: اُو
  • پدر: بوآ
  • صبحانه: ناشتا
  • ناهار: چاس و یا همان ناهار
  • شام: شوم
  • ببين:سى كو
  • بيا:بيو

ویژگی‌های دستوری

از نظر صرفی و دستوری با فارسی معیار چندان تفاوتی ندارد. نشانهٔ تعریف در برخی لهجه‌ها در اسامی پسوند (ku) و در صفات پسوند (u) می‌باشد. برای نمونه:

  • بیا غذایت را بخور: بیو غذاتو بخور
  • آن کتاب را بخوان: او کتابو بُخون
  • زشت (معرفه): زشت
  • خودکار (معرفه): خودکار

نشانهٔ جمع در گویش بوشهری (آ) و در لهجه‌های شمالی (ال) می‌باشد. کتاب‌ها: کتابا - کتابل

برای استمرار در افعال بجای استفاده از داشتن از پیشوندهای (hasey) یا (hey) استفاده می‌شود. استفاده از هی در افغانستان نیز مرسوم است و هاسی در کازرون نیز بکار می‌رود. در مناطق شمالی استان هاسی به ایسی تبدیل می‌گردد. شهر بوشهری کلمه هاسی به کار نمی‌برد اما روستاهای اطراف بله و تفاوت این لهجه‌ها با فاصله گرفتن از بوشهر بیشتر می‌شود و بوشهر مرکز آن‌ها نیست.

  • دارد می‌نویسد: hâsey minvise
  • داشت می‌رفت: هی می رف

داشت می‌رفت:بوشهری:داش می‌رفت (فارسی معیار) برای منفی کردن مانند فارسی معیار از نه استفاده می‌شود که در افعال ترکیبی یا اسنادی این نشانه منفی ساز پیش از مسند قرار می‌گیرد:

  • من بلد نیستم: مو نه بلدم: mo na baladom

من بلد نیستم: به جای نمی دونم می‌گویند نمی‌فَهمُم

  • ما اهل تهران نیستیم: ما نه مال تهرونیم: ma na mâl tehrunim

حرف میانجی عموماً صامت (ن) است که در در افعال اسنادی برای سوم شخص نیز کاربرد دارد؛ مثلاً برای مفهوم (هوا گرم است) آنچه را که در تهران می‌گویند (havâ garm'e) یا در اصفهان می‌گویند (heva garmes) در بوشهر می‌گویند (havâ garmen). این حالت در لهجهٔ کازرونی و گویش‌های بندری نیز وجود دارد.

در گویش بوشهری، گویش دشتستانی و گویشهای شبیه و اطراف حالت التزامی شرط محقق نشده همتای «بروم» در زمان حال، در زمان گذشته به صورت «برفتم» و با پیشوند «بِ» (be) به کار می‌رود. در لهجه تهرانی بیشتر از پیشوند «می» و ساخت ماضی استمراری استفاده می‌شود:

  • چه برفتُم حسینیه و چه تو خانه بُمُندُم صِدِی سنج و دمام و نوحه‌خوانی می‌فهمیدُم

واژگان

این لهجه‌ها و گویش‌ها مانند هرگویش دیگری دارای خزینهٔ واژگان خاص خود می‌باشد. در برخی موارد لهجه‌های مختلف این استان واژگان با مصادر و اصطلاحات خاص خود را دارند. به ویژه در منطقه‌ای مانند استان بوشهر که بواسطهٔ زندگی ساحلی و تجارت و دریانوردی و حضور اقوام مهاجر گوناگون کلمات متعددی را از زبانهای دیگر نیز قرض گرفته‌است. در بسیاری از گویش‌های آن کلمات پارسی میانه دیده می‌شوند؛ مثلاً تهل (تلخ) یا پهل (پل) یا اشناو (شنا). برای نمونه:

  • غوص کردن (ghows kerdan): زیر آبی رفتن
  • رُوکردن (row kerdan): حرکت کردن
  • بوآ buâ): بابا، پدر
  • دی یا ننه(dey): مادر
  • کُکا(kokâ): برادر
  • شی (šuy): ازدواج
  • پار (pâr): پارسال
  • خالو یا دویی(xâlu): دایی
  • زوان یا زبون (zovân): زبان
  • جانگیرک (janegirak): پافشاری کودکان
  • مشقل (mašqal): آبکش
  • تنگیدن (tengidan): پریدن، نشستن
  • بارو (bâru): باران
  • کَپ (kap): دهان
  • کُم (kom): شکم
  • ویسیدن (veysidan): ایستادن
  • پوز (puz): دماغ
  • پُسر (posar): پسر
  • دِریا (deryâ): دریا
  • خهک (xahk): خاک
  • دیگ (dig): دیروز
  • پسین (pesin): عصر
  • صوا (soba): فردا

•شنو (sheno) :حمام كردن

•چيل (chil) :دهان

•فچ (fetch) : گشاد

•مين (moo) : مو


راهنمای آوا نویسی

در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شده‌است

â = تلفظ حرف آ در واژهٔ آبادان

a = تلفظ حرف ا در واژه احمد

ٍe = تلفظ حرف ا در واژه ابراهیم

C = چ

i = تلفظ حروف ای در واژه ایران

š = ش

Q = غ یا ق

O = تلفظ حرف ا در واژهٔ امید

U = تلفظ حرف و در واژهٔ کوچه

X = خ

Ž = ژ

شعری به گویش بوشهری

بخون خالو بخون دردم گرونن تو صحرای دلم باد خزونن
چه خوش بید بال خیس باد بر رو حصیر مدح و خو توی رهرو
چه خوش بید وقت واگشتن ز جیلم تنور و بوی نون وسوز گرزم
پسین تنگی که شو می‌بست پرده غبار گله غم می‌برد از ده
شوا تو شانشین مهمون میومه درنگه شروه نودون میومه
درازی شو و طرفی دل‌انگیز صدای دیر وقت مرغ شو خیز
میون کوچه شو سنگین گذرداشت ولات از ابر جاجیمی به سر داشت
صدای زنگل لالا میومه صدای میل خلخالا میومه
حنابندان ماشو یاد داری سیاه‌مستی جاشو یاد داری
بخون خالو بخون شو بی و شومی جوونی و بهار ناتمومی

منابع

  1. http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=ir
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ «گویشهای محلی در مناطق شمالی استان بوشهر میراثی که رو به افول می‌رود». خبرگزاری جمهوری اسلامی. بیست و ششم دی ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژانویه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در دوازدهم خرداد ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  3. «گردشی در استان بوشهر». راسخون. بیست و دوم اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در دوازدهم خرداد ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  4. «گویش بوشهری، آش درهم‌جوشی از معنا و ساختار!». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۸-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۰.
  5. http://gardeshgariiran.ir/گویش-محلی-بوشهری/
  6. https://boushehr.farhang.gov.ir/fa/news/587722/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AF%D8%B4%D8%AA%DB%8C. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)[پیوند مرده]
  7. «شهرستان گناوه - ویکی‌شهید». wikishahid.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.
  8. «در مورد بندر دیلم در ویکی تابناک بیشتر بخوانید». www.tabnak.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.
  9. نیا، علی عارف (۲۰۲۰-۰۵-۰۱). «استان بوشهر شهرداری برازجان زبان مردم دشتستان لری جنوبی است». برازجان سیتی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.[پیوند مرده]
  10. «نژاد و قومیت استان بوشهر وبگاه وزارت اطلاعات». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۰ اوت ۲۰۲۳.
  11. کیانوش, زهراکار (2013-01-01). "همگرایی و تغییر زبانی در زبان لری و اهمیت واژه گزینی در احیاء، حفظ و گسترش آن (با تاکید بر گویش فئیلی)" (2). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  12. «About: Luri language». dbpedia.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۸.
  13. "Luri language, alphabet and pronunciation". www-omniglot-com.translate.goog (به انگلیسی). Retrieved 2023-08-20.
  14. «Luri language - Alchetron, The Free Social Encyclopedia». Alchetron.com (به انگلیسی). ۲۰۱۷-۰۸-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.
  15. «مردم شهرستان های شمالی استان مانند دیلم ، گناوه و دشتستان عمدتا به گویش لری». rasekhoon.net حجت الله مومنی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.
  16. «گناوه و ریگ بنادر باستانی سرزمین لر – لر نما». ۲۰۲۰-۱۰-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰.
  17. http://www.iranicaonline.org/articles/lori-language-ii. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  18. «:بطور کلی گویشهای رایج در استان بوشهر به دو شاخه اصلی تقسیم می شود که شاخه جنوبی یا میزبان از نوع محلی شده زبان رایج در جنوب استان فارس است که زیرشاخه های زیادی در شهرستان های استان بوشهر دارد و شاخه شمالی با گویش لری که در مناطق شمالی این استان رایج است. بلادی افزود:واژه "بچه" از شاخه جنوبی است که در مناطق جنوبی استان بوشهر به همین صورت و یا بصورت محلی تلفظ می شود و درمناطق شمالی از جمله شهرستان دشتستان به گویش لری "بچیل" تلفظ می شود». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۰. کاراکتر line feed character در |عنوان= در موقعیت 256 (کمک)

جستارهای وابسته