Annglé

Di Wikipédja
Annglé
Péyi Rwéyonm-Ini, Létazini, Kannanda, Lostrali, Janmayk
Réjyon
Nonm di lokitò lanng matèrnèl : 360–400 milyon an 2006[1]
lanng étranjé : 199 milyon–1,4 bilyon[2]
Klasifikasyon di fanmi
Fanmi ▪ lanng endo éropéyen
  • lanng jèrmannik
  • lanng jèrmannik ògsidantal
  • lanng anglo frison
  • annglé
Kod di lanng
ISO 639-1 en
ISO 639-2 eng
ISO 639-3 eng
Kart
Kart
Léjann kart Kart di nasyon ki ka itilizé annglé kou lanng ofisyèl.

Annglé-a (English an anglé ; prounonsé : /ˈɪŋ.ɡlɪʃ/) sa roun lanng endo éropéyen jèrmannik ki orijinèr di Langlétè ki ka tiré so rakaba-ya di lanng di nò di Léròp (latè di lorijin di Anng-yan, Sagson-yan ké Frison-yan) don vokabilèr-a té anrichi épi sentags-a ké granmèr ki modifyé pa fransé anglo nòrman, ki té mennen pa Nòrman-yan, épi pa fransé-a ké Plantajénèt-ya. Lanng anglé-a sa ensi konpozé di anviron 60 à 70 % di mo di lorijin nòrman ké fransé. Anglé-a sa égalman tré enfliyansé pa lanng ronman-yan, an partikilyé pa litilizasyon-an di lalfabé laten ensi ki chif arab-ya.

Lanng ofisyèl di Rwéyonm-Ini, di Lirlann ké ròt zilé di larchipèl britannik (Zilé di Man, zilé anglo nòrman), anglé-a sa lanng matèrnèl-a di tout oben roun pati di popilasyon-an, é itou lanng-an oben roun di lanng ofisyèl-ya di plizyò péy, totalman oben parsyèlman isou di ansyen kolonni britannik di pèpman, don Létazini, Kannanda, Lostrali-a ké Nouvèl-Zélann, ki nou ka réyni anba lapélasyon-an di monn anglo sagson, menm i pa ka ègzisté di définisyon inivèrsèl di sa lèsprésyon.

Li sa égalman lanng ofisyèl oben lanng di léchanj annan rounlo péy ki isou di ansyen Lanpir britannik, menm an labsans di popilasyon di lorijin anglo sagson signifikativ (Kénya, Nijérya, Hong-Kong, Lenn, Pakistan, etc.).

Patché péy don anglé-a sa lanng ofisyèl-a sa réyni annan Commonwealth-a (byen ki pou sèrten, li pa sa sèl lanng ofisyèl).

Li sa égalman roun di vennkat lanng ofisyèl-ya di Linyon éropéyen.

Annglé-a sa lanng-an ki pi palé asou latè ; antan ki lanng matèrnèl, li ka klasé sokò trwézyenm, apré chinwè-a (mandaren) ké èspangnòl-a.

Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Annglé-a sa roun lanng jèrmannik ògsidantal don lorijin-an ka trouvé sokò annan djalèk anglo frison ki té mennen asou zilé di Britangn pa tribi jèrmannik-ya ki vini enstalé yékò, é fòrtman enfliyansé answit, sirtou annan plan lègsikal-a, pa lanng-yan di kolon orijinèr di Èskandinavi, di Nòrmandi (fransé anglo nòrman) é di nò di Lafrans, an jénéral pannan Mwéyen Laj, épi pa fransé modèrn-an. Kou pou ròt lanng, tchèk lanpren di grèk ansyen ké laten anrichi di mannyè konstan lègsik-a jouk jòdla. Ròt idjonm ronman, ensi ki palé-ya di ansyen kolonni-ya, enfliyansé abnglé britannik-a di mannyè bokou mwen signifikativ, men ka kontinwen di fika itilizé annan yé téritwè di lorijin, anglo anmériken sa roun bon lègzanp.

Klasifikasyon ké présizyon[chanjé | Chanjé wikikod]

Annglé-a sa annan koumansman-an roun lanng jèrmannik, fanmi annan lakèl lanng vivan-yan ki pi pròch-ya sa lanng frison-yan ké èskot-a, men ki néyanmwen sibi plizyò fwè lenfliyans-a di ròt lanng jèrmannik kou vyé norwè-a, di divèrs lanng ronman, kou laten-an ké sirtou fransé-a, lenfliyans latino ronman ki nou ka roumarké annan palò-ya ki sa apriyori tchèk lanpren lègsikal (déjà vu oben rendez-vous, lèsprésyon fransé ki itilizé an anglé ; embargo di èspangnòl-a ; cupola, folio oben stiletto di italyen-an), men òkò annan rounlo palò ké étimon laten (kou expect ← exspectare, school ← schola, oben scuttle ← scutela).

Répartisyon jéyografik[chanjé | Chanjé wikikod]

Annglé annan monn-an. An blé fonsé, péy-ya koté anglé-a sa ofisyèl oben ofisyèl. An blé klèr, péy-ya koté li sa lanng ofisyèl (sof pou Kébèk, roun provens di Kannanda) men pa pronmyé lanng-an ki palé.
Djagranm sirkilèr ki ka bay propòrsyon rélativ di lokitò don anglé-a sa lanng matèrnèl-a annan gran péy anglofonn-yan di monn.

Èstati ofisyèl[chanjé | Chanjé wikikod]

Péy-ya koté anglé-a sa pronmyé lanng-an (men pa fòrséman ofisyèl)

  • Lostrali(annglé ostralyen)
  • Bahamas
  • Canada(annglé kannandjen), an èstati di égalité ké fransé-a.
  • Barbad(annglé karibéyen)
  • Bèrmoud
  • Béliz (annglé bélizyen)
  • Ladonminik
  • Létazini(annglé anmériken), san roukonnésans ofisyèl.
  • Grénad
  • Gwiyannan
  • Lirkann
  • Jamayk(anglé janmayken)
  • Malt
  • Nouvèl Zélann(anglé néyozélandé)
  • Antigwa ké Barbouda
  • Sen Christophe ké Niévès
  • Saint Vincent et les Grenadines
  • Sengapou
  • Trinité ké Tobago
  • Rwéyonm Ini (annglé britannik)

Varyété ké sibvaryété[chanjé | Chanjé wikikod]

I ka ègzisté patché varyété ké sibvaryété di annglé-a, pa lègzanp :

  • cockney, scouse ké geordie ofon di anglé britannik-a ;
  • annglé-a di Latè Nòv ofon di anglé kannandjen ;
  • annglé vèrnakilèr afro anmériken-an (oben ebonniks) ké anglé anmériken méridjonnal-a ofon di annglé anmériken-an.

Annglé-a sa roun lanng plirisantrik (oben polisantrik), ki réji pa pyès lotorité lengwistik santral (kou Lakadémi fransé-a atè Lafrans), é di sa fè pyès varyété sa konsidéré kou « korèk » oben « enkorèk ».

Lékritir ké lòrtograf[chanjé | Chanjé wikikod]

Annglé-a ka itilizé lalfabé laten-an (ké, ansyennman, tchèk lèt kou ð oben þ). I ka itilizé tchèk sign djakritik ki pou marké palò-ya di lorijin étranjé ; toutfwè tréma sa itilizé annan sèrten tègs pou endiké ki roun dézyenm vwéyèl pa ka fè pati di roun diftong. Pa lègzanp, nou ka trouvé pafwè coöperate, byen ki grafi-ya cooperate oben co-operate fika pli frékan.

So lòrtograf ka dékoulé di roun lonng lévolisyon istorik é i gen souvan pli di korèspondans ègzak ant sala-a ké prounonsyasyon atchwèl-a. Dipi XVIe syèk plizyò moun propozé di senplifyé lòrtograf annglé-a ; kou Benjamin Franklin ké George Bernard Shaw, té menm propozé roun lékritir fonnétik, men san sigsé. Mo figtif-a ghoti ki ka prounonsé sokò kou fransé-a « fich » té itilizé kou lègzanp di linadékwasyon-an di lòrtograf atchwèl-a.

Prounonsyasyon[chanjé | Chanjé wikikod]

Vwéyèl[chanjé | Chanjé wikikod]

Senbòl-ya ki annan lis-a ki anba sa-ya di lalfabé fonnétik entèrnasyonnal-a tèl ki yé sa itilizé pou transkripsyon-an di annglé-a (sof pou Létazini) pa majorité-a di digsyonnèr-ya, ki èspésyalizé oben pa, dipi finisman-an di lannen 1970.

Vwéyèl brèv[chanjé | Chanjé wikikod]

  • /ɪ/ : fifteen (kenz), fish (poson), chips (kopo)
  • /ɛ/ : men (wonm), to let (lésé)
  • /æ/ : man (wonm), cat (chat)
  • /ɒ/ : hot (cho)
  • /ʊ/ : goods (marchandiz), to put (mété)
  • /ʌ/ : sun (solé), drunk (sou)
  • /ə/ : sister (sò), the dog (chyen-an)

Vwéyèl lonng[chanjé | Chanjé wikikod]

  • /iː/ : sea (lanmè), to read (li)
  • /ɑː/ : car (loto), dark (soukou)
  • /ɔː/ : wall (lémi), law (lalwa)
  • /uː/ : moon (lalin)
  • /ɜː/ : first (pronmyé), bird (zozo)

Diftong[chanjé | Chanjé wikikod]

  • /aɪ/ : five (senk), high (rot)
  • /eɪ/ : snake (bèt lonng), name (non), Shakespeare
  • /ɔɪ/ : oil (lwil), boy (tiboug)
  • /aʊ/ : cow (vach), to count (konté)
  • /əʊ/ oben /oʊ/ : road (larout), old (vyé)
  • /ɛə/ : hair (chivé), bear (lours)
  • /ɪə/ : beer (labyè)
  • /ʊə/ : poor (pov)

Triftong[chanjé | Chanjé wikikod]

  • /aɪə/ : fire (difé), liar (mantò)
  • /aʊə/ : flour (farin), flower (flèr)
  • /eɪə/ : layer (kouch), player (jouwò)

Sékans-ya ki aplé triftong sa anfèt tchèkfwè konstitchwé di Dé silab : ki sa roun diftong ki swivi di /ə/.

Konsonn[chanjé | Chanjé wikikod]

Tablo-a ki anba ka prézanté sistenm-an di konsonn di annglé-a ké senbòl-ya di lalfabé fonnétik entèrnasyonnal-a (LFE).

Lòské roun kaz ka kontni dé son, sa-a di rot sa « sour » oben « pa vwézé », sala-a di ba sa « sonnò » oben « vwézé ».

Granmèr[chanjé | Chanjé wikikod]

Sengilarité granmantikal[chanjé | Chanjé wikikod]

Soulon Jean-Pierre Cléro ké Sandra Laugier, sèrten karagtéristik di granmèr annglé-a, ki ka korèsponn ké roun roufi di konstrigsyon lengwistik isou di èspékilasyon filozofik-a é ké préférans pou lanng òrdinèr-a, ka randé sa lanng souvan difisil pou anmòrfrézé. Sa inanmòrfwézabilité (an partikilyé bò'd fransé-a), ki ka jwé roun ròl krisyal annan majorité-a di linivèrsalizasyon di roun lanng aparanman senp ké inivèrsèl, pitèt strigtiré otour di tchèk pwen majò.

Nòt ké référans[chanjé | Chanjé wikikod]

  1. David Crystal, chap. 9 « English worldwide », in David Denison, Richard M. A Hogg (dir.), History of the English language, Cambridge University Press, 2006, pp. 420–439.
  2. Languages of the World (Charts), Comrie (1998), Weber (1997), and the SIL International|Summer Institute of Linguistics (SIL) 1999 Ethnologue Survey. Available at The World's Most Widely Spoken Languages.

Wè osi[chanjé | Chanjé wikikod]