Dialekty języka polskiego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (według Karola Dejny)
Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (według Stanisława Urbańczyka w modyfikacji A. Krawczyk-Wieczorek)
Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (według Stanisława Urbańczyka) z uwzględnieniem dialektu chełminsko-kociewsko-warmińskiego
Zasięg dialektów kresowych według Zofii Kurzowej

Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany języka polskiego, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Wykazują znaczną odrębność od polszczyzny standardowej (literackiej sensu largo)[1], głównie w zakresie fonetyki i leksyki. Z obiegowymi dialektami polszczyzny związane są cztery podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, szadzenie, jabłonkowanie i kaszubienie. Innymi cechami charakterystycznymi niektórych gwar polskich są: bylaczenie (gwary północnokaszubskie) i brak wałczenia (gwary wschodnie Mazowsza i gwary Kresów Wschodnich).

Współcześnie obserwuje się wyraźną tendencję do homogenizowania polszczyzny[2][3] i porzucania dialektów niestandardowych na rzecz odmiany ogólnej języka, cechującej się szerszym zasięgiem terytorialnym i wyższym poważaniem społecznym[1]. Z punktu widzenia lingwistyki język ogólny również można zaliczyć do dialektów języka polskiego[1] – mowa wówczas o tzw. dialekcie standardowym[4] lub kulturalnym[5]. Artykuł ten koncentruje się jednak na formach o podłożu terytorialnym.

Dialekty[edytuj | edytuj kod]

Obszar występowania ludowej polszczyzny pokrywa się obecnie mniej więcej z terytoriami dawnej II Rzeczypospolitej, czyli Polski bez Pomorza Zachodniego, ziemi lubuskiej, Łużyc, Dolnego Śląska i północnej części polskich Prus Wschodnich, ale z zachodnimi Białorusią i Ukrainą oraz południowo-wschodnią Litwą (głównie Wileńszczyzną). Na ziemiach odzyskanych używa się odmiany zwanej nieprecyzyjnie nowymi dialektami mieszanymi, czyli dialektu kulturalnego z niewielkimi naleciałościami regionalnymi z dowolnych dialektów, głównie kresowych.

Dialekty języka polskiego dzielą się na dwie grupy:

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Dialekty w Polsce:

  • dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)
  • dialekt małopolski – dialekt, który odegrał kluczową rolę w drugiej fazie kształtowania się polszczyzny literackiej; charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
  • dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wywierać wpływ na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, wpływając głównie na kształt ogólnopolskiej mowy potocznej; charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))
  • dialekt śląski – dialekt archaiczny pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie ó i a/y (zależnie od pozycji i regionu); widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego
  • dialekt kaszubski (uznawany często za osobny język[1]) – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego
  • nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja.

Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:

Kształtowanie i rozwój[edytuj | edytuj kod]

Pięć ośrodków kształtowania się etnicznej polszczyzny

Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennychPomorzan (Pomorze), Polan (Wielkopolska), Wiślan (Małopolska), Mazowszan (Mazowsze) i Ślężan (Śląsk)[6].

Rozwój dialektów polskich można podzielić na cztery okresy[7]:

  • od początku państwowości polskiej do wieku XVI

Ludność polska posługuje się powszechnie dialektami ludowymi, ale z czasem wśród inteligencji wykształca się forma tzw. dialektu kulturalnego, będąca początkiem unifikacji i integracji językowej narodu polskiego. W zależności od znaczenia regionów kraju język literacki rozwija się początkowo w Wielkopolsce, później w Małopolsce. Ludność wiejska kontynuuje tradycje posługiwania się rodzimymi gwarami.

  • od lat trzydziestych XVI wieku do lat dwudziestych wieku XX

Znaczenie języka literackiego zaczyna wzrastać kosztem regionalnych odmian polszczyzny. Język ogólnopolski przejmuje rolę środka komunikacji warstw wykształconych, w tym duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Dialekty stają się mową ludności wiejskiej, kształtują się także gwary miejskie.

  • lata 1925–1955

Procesy scalające języka nasilają się wraz z rozwojem mediów i wykształcania się klas społeczeństwa.

  • od lat 60. do czasów obecnych

Postępujący zanik dialektów ludowych na rzecz uniwersalnego języka ogólnopolskiego.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d Anna Berlińska, Teaching Mother Tongue Polish, [w:] Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, London–New York: Continuum, 2005, s. 163–173, ISBN 978-0-8264-7027-0, OCLC 232292774 (ang.), patrz s. 166.
  2. Ernst Håkon Jahr, Sociolinguistics in Norway, Mouton de Gruyter, 1995, s. 141 (ang.).
  3. Peter Trudgill, Jeffrey Harling and Csaba Pléh (eds) When East met West: Sociolinguistics in the former Socialist Bloc (recenzja), „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton Publishers, 2000, s. 190–195, DOI10.1515/mult.2000.19.1-2.169, ISSN 1613-3684 (ang.), patrz s. 193.
  4. William McGregor, Linguistics: An Introduction, London: Continuum, 2009, s. 160, ISBN 978-1-84706-367-0 (ang.).
  5. Marta Andruszkiewicz, Język jako kategoria prawoznawstwa, [w:] Adam Jamróz, Stanisław Bożyk (red.), Z zagadnień współczesnych społeczeństw demokratycznych, Białystok: Temida 2, 2006, s. 43–62, ISBN 978-83-89620-15-6, OCLC 71830039, patrz s. 49.
  6. Stanisław Dubisz, Halina Karaś, Nijola Kolis: Dialekty i gwary polskie. Wyd. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, s. 169. ISBN 83-2140989-X.
  7. Halina Karaś, Dialekty polskie – historia, [w:] Gwary polskie – przewodnik multimedialny [online], gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2010-11-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-14].