Fisica

Da Wikipedia
Articul por Ladin Val Badia
I fenomens naturai é l’oget de stüde dla fisica. Dal alt a man ciampa jan do l’ora:

1) La refraziun dla löm tres les gotes d’ega gaujëia n ergobando, n fenomen studié dal’otica;
2) Na aplicaziun: le lase
3) mongolfieres che jora aladô dla forza de Archimede;
4) Na trëndla, n sistem studié tla mecanica classica;
5) N colp nia elastich;
6) Orbitai dl atom d’idrogen,
stüde dla mecanica cuantistica;
7) L’esplosiun de na bomba atomica;
8) N tarlí, n fenomen eletrich;
9) Galassies fotografades dal Telescop spazial Hubble

.

La fisica ( parora che vëgn dal latin physica , "natöra", che vëgn dal grech ( τὰ ) φυσικά ( (tà) physiká ), é la sciënza dla natöra en general.

Ara stüdia i fenomens naturai, düc i evënc che po gní mosorá y de chi che al po gní fat na descriziun tres les grandëzes fisiches corespondëntes por definí i prinzips y les leges che regolëia les interaziuns danter les grandëzes instësses y sües variaziuns tres astraziuns matematiches. Chësc obietif vëgn arjunt tres l’aplicaziun de na metoda scientifica por pité n model del fenomen descrit[1]

I prinzips y les leges fisiches cun referimënt a na zerta classa de fenomens osservá definësc na teoria fisica dedutiva apié ia dal’induziun sperimentala.

La fisica é ince conesciüda sciöche la regina dles sciënzes[2] y aldî denant pro la filosofia. Almanco cina al XVIII seco ti dijôn filosofia naturala[3]. Impormó do dala codificaziun dla metoda scientifica da pert de Galileo Galilei s’á la fisica tan svilupé che ara é deventada autonoma y s’á destaché dala filosofia.

Le sistem de mosoraziun che vëgn azeté universalmënter dai fisics é le Sistem Internazional (SI), che se basëia sön set grandëzes fondamentales da chëres che al derivëia dötes les atres [4] :

- le meter (m), por les mosöres de lunghëza;

- le secund (s), por les periodes de tëmp;

- le chilogram (kg), por les mosöres dla massa;

- l' ampere (A), por l’intensité dl’eletrizité;

- le kelvin (K), por les mosöres dla temperatöra;

- la mole (mol), por la cuantité de sostanza;

- la ciandëra - candela (cd), por l’intensité dla löm

Notes[mudé | muda l codesc]

  1. P.A.M. Dirac - The principles of quantum mechanics - 4ª ed. Oxford Clarendon Press 1958 - Cap. 1
  2. DISF - Dizionar Interdisciplinar d Sciënza y Fede | Chimica
  3. Por ejëmpl Newton â intitolé n so scrit conesciü dl 1687 " Philosophiae Naturalis Principia Mathematica ", " I prinzips matematics dla filosofia naturala ".
  4. Enrico Turchetti, Romana Fasi, Elementi di Fisica , 1ª ed., Zanichelli, 1998, pl. 10, ISBN 88-08- 09755-2

Wikidata[mudé | muda l codesc]

d:Q413