Libreto
Libreto (od italijanske riječi libretto, što znači „knjižica“) je tekst koji se koristi u, ili je namijenjen za, opširnije muzičko djelo kao što su opera, opereta, maska, oratorij, kantata ili mjuzikl. Pojam libreto se ponekad koristi i za tekstove značajnih liturgijskih djela, kao što su misa, rekvijem i duhovna kantata, ili za radnju baleta.
Italijanska riječ libretto (plural libretti [liˈbretti]) umanjenica je riječi libro („knjiga“). Ponekad se koriste i ekvivalenti iz drugih jezika za libreta na tim jezicima – livret za francuska djela, Textbuch za njemačka i libreto za španska. Libreto se razlikuje od sinopsisa ili scenarija radnje po tome što libreto sadrži sve riječi i scenske upute, dok sinopsis sažima radnju. Neki historičari baleta takođe koriste riječ libreto za knjižice od 15 do 40 stranica koje su se prodavale publici baleta u Parizu tokom 19. stoljeća, a sadržavale su vrlo detaljan opis radnje baleta, scena po scena.[1]
Odnos libretiste (odnosno, autora libreta) i kompozitora u stvaranju muzičkog djela varirao je tokom stoljeća, kao i izvori i tehnike pisanja koje su se koristile.
U kontekstu savremenog muzičkog pozorišta na engleskom jeziku, libreto se smatra obuhvatom i teksta djela (odnosno, govorenog dijaloga) i otpjevanih stihova.
Odnos libreteiste i kompozitora
[uredi | uredi izvor]
Libreta za opere, oratorije i kantate u 17. i 18. stoljeću uglavnom je pisala osoba drugačija od kompozitora, često poznati pjesnik.
Pietro Trapassi, poznat kao Metastasio (1698–1782), bio je jedan od najuglednijih libretista u Evropi. Mnogi kompozitori su u više navrata koristili njegove librete. Još jedan istaknuti libretista iz 18. stoljeća bio je Lorenzo Da Ponte. On je napisao libreta za tri najpoznatije Mozartove opere, kao i za mnoge druge kompozitore. Eugène Scribe bio je jedan od najplodnijih libretista 19. stoljeća, pišući tekstove za djela Meyerbeera (s kojim je imao dugotrajnu saradnju), Aubera, Bellinija, Donizettija, Rossinija i Verdija. Francuski autorski dvojac Henri Meilhac i Ludovic Halévy napisao je mnoge opere i operete za kompozitore kao što su Jacques Offenbach, Jules Massenet i Georges Bizet. Arrigo Boito, koji je pisao libreta između ostalih i za Giuseppea Verdija i Amilcarea Ponchiellija, komponovao je i dvije vlastite opere.
Libreto nije uvijek napisan prije muzike. Neki kompozitori, poput Mihaila Glinke, Aleksandra Serova, Rimskog-Korsakova, Puccinija i Mascagnija, najprije su pisali muzičke dijelove bez teksta, a zatim bi libretista naknadno dodavao riječi na vokalne melodijske linije. Ovo je često bio slučaj i s američkom popularnom muzikom i mjuziklima u 20. stoljeću, kao u saradnji Richarda Rodgersa i Lorenza Harta, iako su u kasnijem timu Rodgers i Hammerstein stihovi uglavnom bili pisani prvi, što je bio Rodgersov omiljeni način rada.
Neki kompozitori sami su pisali svoja libreta. Richard Wagner je vjerovatno najpoznatiji po tome, jer je njemačke legende i događaje pretvarao u epske teme za svoje opere i muzičke drame. Hector Berlioz također je napisao libreta za dva svoja najpoznatija djela – La damnation de Faust i Les Troyens. Alban Berg je adaptirao dramu Georga Büchnera Woyzeck za libreto opere Wozzeck.
Ponekad se libreto piše u bliskoj saradnji s kompozitorom; to može obuhvatiti i adaptaciju, kao što je bio slučaj s Rimskim-Korsakovim i njegovim libretistom Vladimirom Belskim, ili biti potpuno originalno djelo. U slučaju mjuzikala, muzika, stihovi i „knjiga“ (odnosno, govorni dijalog i scenske upute) mogu imati različite autore. Tako, mjuzikl kao što je Fiddler on the Roof ima kompozitora (Jerry Bock), autora stihova (Sheldon Harnick) i pisca „knjige“ (Joseph Stein). U rijetkim slučajevima, kompozitor napiše sve osim aranžmana za ples – muziku, stihove i libreto – kao što je Lionel Bart uradio za Oliver!.
Ostali aspekti u procesu razvijanja libreta slični su onima kod govorne drame za pozorište ili film. To uključuje početne korake poput odabira ili predlaganja teme i razvijanja skice radnje u obliku scenarija, kao i kasnije revizije koje mogu nastati tokom produkcije, naprimjer prilikom probnih izvođenja mjuzikala izvan Broadwaya, ili izmjena prilagođenih specifičnoj lokalnoj publici. Poznat primjer ovoga je Wagnerova revizija iz 1861. godine njegove izvorne verzije opere Tannhäuser iz 1845, koja je bila namijenjena za izvođenje u Parizu.
Književne karakteristike
[uredi | uredi izvor]Operni libreto se od samih početaka (oko 1600. godine) pisao u stihu, i ta praksa se nastavila sve do 19. stoljeća, iako su žanrovi muzičkog teatra s govornim dijalogom obično naizmjenično koristili stih u muzičkim brojevima i prozu u govornim dijelovima. Od kasnog 19. stoljeća, neki operski kompozitori su pisali muziku na libreta u prozi ili slobodnom stihu. Naprimjer, veliki dio recitativa u operi Porgy and Bess Georgea Gershwina predstavlja samo dramu Porgy DuBosea i Dorothy Heyward postavljenu na muziku – u prozi – dok su stihovi arija, dueta, terceta i horova pisani u stihu.
Libreto mjuzikla, s druge strane, gotovo se uvijek piše u prozi (osim stihova pjesama). Ako je mjuzikl adaptiran iz drame (ili čak romana), libreto može obilato preuzimati originalni dijalog iz izvornog djela – slično kao što je Oklahoma! koristila dijalog iz drame Green Grow the Lilacs Lynn Riggs, Carousel preuzeo dijalog iz Liliom Ferenca Molnára, My Fair Lady gotovo doslovno prenio dijalog iz Pygmaliona Georgea Bernarda Shawa, Man of La Mancha adaptiran iz televizijske drame I, Don Quixote iz 1959. koja je poslužila kao glavni izvor dijaloga, a muzička verzija Petra Pana iz 1954. koristila dijalog J. M. Barrieja. Čak i mjuzikl Show Boat, koji se značajno razlikuje od romana Edne Ferber po kojem je adaptiran, koristi neke originalne dijaloge iz romana, naročito u sceni međurasnog braka. A Oliver! Lionela Barta koristi dijelove dijaloga iz romana Oliver Twist Charlesa Dickensa, iako se opisuje kao „slobodna adaptacija“ romana.
Jezik i prijevod
[uredi | uredi izvor]
Kao izvorni jezik opere, italijanski je dominirao tim žanrom u Evropi (osim u Francuskoj) sve do 18. stoljeća, pa čak i u narednom stoljeću u nekim zemljama, poput Rusije, gdje se italijanska operska trupa u Sankt Peterburgu suočila s izazovima koje je donosio novi domaći ruski repertoar. Značajne iznimke prije 1800. godine mogu se pronaći u djelima Purcella, ranim operama Händela, baladnim operama i singspielu iz 18. stoljeća, itd.
Kao i u književnosti i pjesmi, i libreto ima svojih problema i izazova kada je riječ o prevođenju. U prošlosti (pa čak i danas), strana muzička scenska djela s govorenim dijalogom, posebno komedije, ponekad su izvođena tako da su pjevani dijelovi ostajali na izvornom jeziku, dok je govorni dijalog bio preveden na narodni jezik publike. Efekti ostavljanja stihova neprevedenima zavise od samog djela. Čovjek poput Louisa Durdillyja bi preveo cijeli libreto – i dijaloge i arije – na francuski: Così fan tutte je postalo Ainsi font toutes, ou la Fidélité des femmes, a umjesto da Ferrando pjeva „Un' aura amorosa“, frankofona publika je slušala Fernanda kako pjeva „Ma belle est fidèle autant qu'elle est belle“.[2]
Mnogi mjuzikli, poput starih filmova s Betty Grable, Donom Amecheom i Carmen Mirandom, uglavnom nisu značajno pogođeni ovakvom praksom, ali ona može biti posebno zbunjujuća kod prijevoda mjuzikala kao što su Show Boat, The Wizard of Oz, My Fair Lady ili Carousel, u kojima su stihovi pjesama i govorni tekst često ili uvijek usko povezani, a stihovi služe za razvijanje radnje. Danas dostupnost štampanih ili projektovanih prijevoda čini izvođenje na izvornom jeziku praktičnijim, iako se ne može zanemariti ni želja publike da dramu koja se pjeva čuje na vlastitom jeziku.
Španske riječi libretista (dramski pisac, scenarista ili autor scenarija) i libreto (scenarij ili filmski tekst), koje se koriste u industriji televizije i filma u hispanskom govornom području, svoje su značenje izvele iz izvornog opernog značenja.
Status
[uredi | uredi izvor],_La_figlia_di_Iorio_(1914).jpg?lang=bs)
Libreteisti su kroz historiju dobijali manje istaknutu zaslugu od kompozitora. U nekim operama iz 17. stoljeća koje se i danas izvode, ime libretiste čak nije ni bilo zabilježeno. Kako je štampanje libreta za prodaju tokom izvođenja postalo češće, ti zapisi su često bolje sačuvani nego muzički rukopisi. Međutim, čak ni u kasnom 18. stoljeću u Londonu recenzije rijetko spominju ime libretiste, na što se Lorenzo Da Ponte žalio u svojim memoarima.
Do 20. stoljeća neki su libretisti postali prepoznati kao dio poznatih saradnji, kao što su Gilbert i Sullivan ili Rodgers i Hammerstein. Danas se kompozitor (bilo da je riječ o savremeniku ili nekome iz prošlosti) muzičke partiture za operu ili operetu obično navodi na prvom mjestu kao autor završenog djela, dok se autor stihova često navodi na drugom mjestu ili samo kao fusnota. Izuzetak je Gertrude Stein, koja je bila istaknuta kao glavna autorica u djelu Four Saints in Three Acts. Još jedan izuzetak je opera La figlia di Iorio Alberta Franchettija iz 1906. godine, koja je bila vjerno prenesena verzija veoma uspješne drame njenog libreteiste, Gabrielea D’Annunzija, slavnog italijanskog pjesnika, romanopisca i dramaturga tog vremena. U nekim slučajevima, operna adaptacija postala je poznatija od književnog predloška na kojem se temelji, kao što je slučaj s Pelléas et Mélisande Claudea Debussyja, koja je nastala prema drami Mauricea Maeterlincka.
Pitanje šta je važnije u operi – muzika ili riječi – bilo je predmet rasprave kroz vrijeme i predstavlja osnovu za najmanje dvije opere: Capriccio Richarda Straussa i Prima la musica e poi le parole Antonija Salierija.
Publikacija
[uredi | uredi izvor]Libreta su dostupna u različitim formatima, neki od kojih su potpuniji od drugih. Tekst – tj. govorni dijalog, stihovi pjesama i scenske upute, kada su primjenjivi – često se objavljuju odvojeno od muzike (ovakva knjižica se obično prilaže zvučnim snimcima većine opera). Ponekad je (posebno za opere koje su u javnom domenu) ovaj format dopunjen melodijskim izvodima notnog zapisa važnijih muzičkih brojeva.
Štampane partiture za opere prirodno sadrže čitav libreto, iako mogu postojati značajne razlike između partiture i zasebno štampanog teksta. Najčešće se to odnosi na dodatna ponavljanja riječi ili fraza iz libreta u samoj partituri. Naprimjer, u ariji "Nessun dorma“ iz Puccinijeve opere Turandot'', završni stihovi u libretu glase: „Tramontate, stelle! All'alba, vincerò!“ (Zgasnite, zvijezde! U zoru ću pobijediti!). Međutim, u partituri se ti stihovi pjevaju kao: „Tramontate, stelle! Tramontate, stelle! All'alba, vincerò! Vincerò! Vincerò!“.
Budući da se savremeni mjuzikl obično objavljuje u dva odvojena, ali međusobno povezana formata (tj. knjiga i stihovi, koji sadrže sve riječi, te klavirsko-vokalna partitura, koja sadrži sav muzički materijal, kao i neke govorne naznake), oba su neophodna kako bi se moglo temeljito pročitati cijelo djelo.
Također pogledati
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Smith, Marian Elizabeth (2000). Ballet and Opera in the Age of Giselle. Princeton University Press. str. 3. ISBN 9780691049946.
- ^ Libretto in French: p. 107
Dodatno čitanje
[uredi | uredi izvor]- Kennedy, Michael (2006), Oksfordski muzički rječnik, 985 stranica,ISBN 0-19-861459-4
- MacNutt, Richard (1992), "Libreto" u Operskom rječniku New Grovea, ur. Stanley Sadie (London)ISBN 0-333-73432-7
- Neville, Don (1990). Granična istraživanja u očuvanju opere i multimedije: projekat koji uključuje dokumentaciju i pronalaženje punog teksta libreta Pietra Metastasija . London: Muzički fakultet, Univerzitet Zapadnog Ontarija.
- Smith, Patrick J. Deseta muza: Historijska studija opernog libreta . Prvo izdanje. New York: AA Knopf, 1970. xxii, 417, xvi str. + [16] str. crno-bijele ilustracije.
- Warrack, John i West, Ewan (1992), Oksfordski operski rječnik, 782 stranice,ISBN 0-19-869164-5
Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]- Javna domena opernih libreta i drugih vokalnih tekstova
- Indeks opere u staklenoj operi Odabrane opere s odgovarajućim libretima
- OperaFolio.com indeks s preko 1000 opernih libreta
- opera-guide.ch, operni libreti u njemačkom prijevodu i na originalnim jezicima
- Odabrani operni libreti na Naxosu
- Либрето во сне и наяву (Libreto u snu i na javi), koji sadrži ruske i neke zapadne librete (na ruskom jeziku, kao Microsoft Word datoteke), posebno: Libreti klasičnih ruskih opera (na ruskom)
- Libreti u Biblioteca Estense, Modena, Italija