Tarifit

Tarifit ; ⵜⴰⵔⵉⴼⵉⵜ / ⵜⴰⵔⵉⴼⵛⵜ ; تاريفيت
	Tarifit — تاريفيت‎ — ⵜⴰⵔⵉⴼⵉⵜ‎
	Horiz rifteraz hitz egiten duten lurraldeak
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Maroko Aljeria Espainia (Melilla hirian)
Hiztunak	6-7 milioi
Ofizialtasuna	Maroko
Eskualdea	Rif
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; afroasiar hizkuntzak; amazigera; iparraldeko amazigera; Zenati languages (en)
Alfabetoa	latindar alfabetoa, tifinaga eta arabiar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3	rif
Ethnologue	rif
Glottolog	tari1263
Wikipedia	rif
UNESCO	699
IETF	rif

Gizon bat rifteraz hitz egiten

Tarifit^[1] edo riftera, riftarrek hitz egiten duten Amazigera hizkuntzaren aldaera bat da, Marokoko ipar-ekialdeko Rif eskualdekoa. Riftera, Aljeriako riftar komunitateetan, mugatik gertu dauden hirietan eta Espainiako Melilla hirian ere hitz egiten da.^[2] 6 eta 7 milioi hiztun artean ditu.^[3]

Alde historiko, sozial eta kulturalak

Historia

Frai Esteban Ibañez aita frantziskotarrak, 1938an, Pedro Sarrionandia frantziskotar zenaren riftar hiztegiaren eskuizkribua bi zatitan argitaratu zuen:^[4]

Diccionario español-rifeño, Ramón Menéndez Pidalen hitzaurrea. (Verdad eta Vida aldizkariaren edizioak). Madril, Kanpo Arazoetako Ministerioa, Kultura Harremanen Batzordea, 1944.
Riftera-gaztelania hiztegia (etimologikoa). J. Casaresen hitzaurrea. (Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusia). Madril, Afrikako Ikasketen Institutua.

Bere gramatika Marokoko Misio Apostolikoko beste frantziskotar honek ere aztertu zuen, aita Pedro Sarrionandiak 1905eko Gramática de la lengua rifeña (2* ed., Tanger, 1925) lanean, behaketa partikularretan aberatsa.

Ibáñez-Sarrionandiaren Hiztegia bere izaerako lehen lana izan zen, material lexikologikoan aberatsagatik eta bere aurkezpen zientifiko, pedagogiko eta praktikoagatik, eguneroko hizkeratik hartutako adibideekin.

Banaketa geografikoa

6 milioi pertsona inguruk hitz egiten dute riftera, eskualde honetako biztanle gehienen ama hizkuntza delarik, baita Espainiako Melilla hiri autonomikoko riftar jatorriko zenbait biztanleena ere.^[5]^[6] Europako hainbat hiritan emigratutako errifeñen komunitateetan ere hitz egiten da. Rifetik kanpoko riftar hiztun talde garrantzitsuena Herbehereetan dago.

Estatus ofiziala

2011. urtera arte ez da ofiziala izan eta urte horretan ofizialtasuna lortu zuen arabiar udaberriaren testuinguruan izandako protestengatik, Amazigera hizkuntzarekin batera. 1994an, erregeak, eskoletan amazigeraren "berehalako" sarrera iragarri zuen, baina, 2003ra arte ez ziren hasi amazigeraren derrigorrezko irakaskuntza planak lehen mailako eskolan, bere hiru aldaera marokoarretan: riftera, Erdialdeko Atlaseko amazigera eta taxelhiyt. Planak amazigeraren azterketa aurreikusten du irakaskuntzaren maila guztietan eta herrialde osoan, eta, aldi berean, hizkuntzaren estandarizaziorantz aurrera egiteko balioko du.^[7]

Sailkapena

Hizkuntza riftarren artean nagusiena da, hizkuntza zenaten azpitaldekoa, aldi berean iparraldeko amazig hizkuntzen multzoan sartzen dena. Beste amazig hizkuntza batzuekin gertatzen den bezala, bere hiztunek, sarri, amazigera izen generikoarekin izendatzen dute riftera. Aipatu beharra dago Marokon amazig kulturako aditu askok ukatu egiten dutela herrialdean dauden hiru aldaera nagusiak hizkuntza desberdinak direnik. Ondorengo taulan, kabiliera eta taxelhiytekin antza duten rifteraren hitz batzuk daude:

GLOSA	Kabiliera	Tashelhit	Riftera
'Zuhaitza'	/tejṛa/	/cĝert/	/thasajath/
'lore'	/ajeĝĝig/	/ajeddig/	/nwar/
'larru'	/agʷlim/	/ilem/	/thirmacht/ o /irm/
'adarr'	/icc/ (sing.) /acciwn/ (pl.)	/isk/ (sing.) /iskwen/ (pl.)	/qicc/ (sing.) iqaccawen (pl.)
'esne'	/iɣi/	/aɣa/	/acefay/ o /aɣe/
'gurin'	/udi/	/tudit/	/thrusi/ o /dhan/
'irin'	/awren/	/aggurn/	/aren/ o /an/
'errauts'	/iɣed/	/iɣḍ/	/iɣiḍ/
'ilargi	/agur/	/ayur/	/thaziri/ o /yur/
'gaur'	/assa/	/ɣassa/	/nhara/ o /assa/
'gutun'	/tavṛaṭ/	/tabrat/	/tavrat/
'alaba'	/yelli/	/illi/	/yedji/
'txiki'	/amezyan/	/imezzey/	/amezyan/
'gorri'	/azgwaɣ/	/azugaɣ/	/azgwaɣ/
'ezker'	/azelmaḍ/	/azelkaḍ/	/azermaḍ/
'bizi'	/idir/	/dder/	/ddar/
'jan'	/ečč/	/icc/	/ecc/
'begiratu'	/muqel/	/smaqel/	/xzar/
'utzi'	/eĝĝ/	/ajj/	/ejj/
'lurperatu'	/nṭel/	/mḍel/	/ndar/
'erre'	/ṛeɣ/	/jder/	/shaq/ o /raɣ/
'galdetu'	/seqsi/	/saqsa/	/seqsa/
'zuek' (m.)	/kunwi/	/kunni/	/kenniw/
'zuek' (f.)	/kunemti/	/kuninti/	/kennint/
'gorotza'	/ixan/	/ixan/	/izzan/

Lexikoa

Espainieraren eta arabieraren maileguak

Riftarrak espainieratik hartutako hainbat izen eta juntagailu gorpuztu dituzte, adibidez: zergatik ("porque"), mahaia ("mmesa"), gizona ("hombre") edo sinestezina ("increible"). Rifterazko 250 hitz baino gehiago kontatzen dira. Hala ere, denboraren poderioz, batzuk deformatu edo fonetikoki egokitu dira porqui, misa, homre, incri'ble adibidez. Rifteraren sustantiboen %20 baino gehiago arabiera dariya eta arabiera klasikoaren egokitzapenak dira. Adibidez, "Imuth" (hil) arabieratik dator, eta horrela ehunka adibide daukagu.

Galderazkoak

Mamesh (nola), Min (zer), Maghar edo Maymi (zergatik), Mrmi (noiz), Mani (non), Manwen (nor edo zein).

Juntagailuak

Juntagailuak hauek dira: ualakin (baina), uash (baina), masha (baina), imma (edo), kudkud (bitartean), rakho (orain), am (nola), ewa (ba-), mara (-en bada/-en badu), m 'rmi (noiz), mani (non), msh-har (zenbat). Ma galdetzailearen izaera duen lotura bat ere izan daiteke. Adibidez: Dhetsad ma? (Lo hartu duzu?).

Idazkera

Tarifitak, XX. mendea baino lehenagoko literatura idatzi gutxi dauka. Amazigen beste hizkuntza batzuk bezala, modu ezberdinetan idatzi da denboran zehar. Lehenik eta behin, karaktere arabiarrekin eta geroago alfabeto latinoa erabiliz. 2003an sartutako irakaskuntza ofizialak tifinagh alfabetoa aukeratu du, herri amzigek Tamazgha osoan historikoki erabilitako eskrituren birsortze modernoa dena.

Ikus, gainera

Erreferentziak

↑ Berria. Estilo Liburua. .
↑ (Gaztelaniaz) Domínguez, María del Mar Ruiz. (2001). «El español y el chelja: dos realidades lingüísticas en los hablantes musulmanes de Melilla» Textos de didáctica de la lengua y la literatura (26): 65–74. ISSN 1133-9829. (kontsulta data: 2021-03-01).
↑ (Ingelesez) Minahan, James B.. (2016-08-01). Encyclopedia of Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the World, 2nd Edition: Ethnic and National Groups around the World. ABC-CLIO ISBN 978-1-61069-954-9. (kontsulta data: 2021-03-01).
↑ Diccionario español-rifeño. Diccionario rifeño-español (etimológico). .
↑ El mosaico de Melilla. .
↑ Lengua Tamazight de Melilla. .^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Frantsesez) «Marokoko konstituzioa» web.archive.org 2011-08-16 (kontsulta data: 2021-03-01).

Kanpo estekak

Bisita ezazu Tarifit Wikimedia Incubator proiektuan

Datuak: Q34174
Multimedia: Riffian language / Q34174

[1] Berria. Estilo Liburua. .

[2] (Gaztelaniaz) Domínguez, María del Mar Ruiz. (2001). «El español y el chelja: dos realidades lingüísticas en los hablantes musulmanes de Melilla» Textos de didáctica de la lengua y la literatura (26): 65–74. ISSN 1133-9829. (kontsulta data: 2021-03-01).

[3] (Ingelesez) Minahan, James B.. (2016-08-01). Encyclopedia of Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the World, 2nd Edition: Ethnic and National Groups around the World. ABC-CLIO ISBN 978-1-61069-954-9. (kontsulta data: 2021-03-01).

[4] Diccionario español-rifeño. Diccionario rifeño-español (etimológico). .

[5] El mosaico de Melilla. .

[6] Lengua Tamazight de Melilla. .^{[Betiko hautsitako esteka]}

[7] (Frantsesez) «Marokoko konstituzioa» web.archive.org 2011-08-16 (kontsulta data: 2021-03-01).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]