Jump to content

Zamfara

Iwde to Wikipedia
Diiwal Zamfara
state of Nigeria
Golle imaaɗe1 Yarkomaa 1996 Taƴto
LesdinkeejumZamfara State Taƴto
Ɗemngal ngal sarwiisiiji leydi fu njoni haaludeInngilisjo Taƴto
DuungalAfirik Taƴto
LesdiNaajeeriya Taƴto
LaamordeGusau Taƴto
Nder laamooreNaajeeriya Taƴto
Hiiri-weeti pelleUTC+01:00 Taƴto
Jonde kwa'odineto12°10′0″N 6°15′0″E Taƴto
Office held by head of governmentGovernor of Zamfara State Taƴto
Laamu battaa enexecutive council of Zamfara State Taƴto
Laamu depitee enZamfara State House of Assembly Taƴto
Shares border withDiiwal Katsína, Kaduna, Niger, Diiwal Kebbi, Sakkwatoɓe Taƴto
ReplacesSakkwatoɓe Taƴto
Ɗemngal ngal sarwisiji leydi fu njoni haaludeLela, Lyase, ut-Ma'in Taƴto
Laawol ngol laamu anndanihttps://zamfara.gov.ng/ Taƴto
Map

Zamfara (Hawsa: Jihar Zamfara; fula: Leydi Zamfara; adlam: 𞤫𞤴𞤣𞤭 𞤶𞤢𞤥𞤬𞤢𞤪𞤢) ko diiwaan gonɗo fuɗnaange-fuɗnaange leydi Naajeeriya. Laamorde diiwal Zamfara yo Gusau gomnaajo maajum jooni wi'etee Dauda Lawal. Haa hitaande 1996, nokku oo jeyaa ko e diiwaan Sokoto.

Zamfara ko nokku keewɗo yimɓe e Hausa en. Zamfarawa, taƴre leñol Hawsa, ɓuri hawrude ko e nokkuuji laamu nokkuuji Anka, Gummi, Bukkuyum e Talata Mafara. Gobirawa, fedde Hausa woɗnde, ina hoɗi e laamu nokku Shinkafi. Gobirawa en ko goonga eggii ko e Laamu Gobir.[1] Fedde Burmawa ina tawee e Bakura, Fulɓe ina ceerti e nder Dowla oo fof, ina keewi e nder Bungudu, Maradun, e Gusau. Pelle Hawsa en to Chafe, Bungudu e Maru, ɓuri heewde ko Katsinawa, Garewatawa e Hadejawa, Alibawa en ina tawee e Kaura Namoda e Zurmi. Fulani'en Alawan Shehu Usmanu's tawee to Birninmagaji.[2]

To bannge fuɗnaange nde woni ko Republique Niiseer fotde 32 km (20 miil), to fuɗnaange ko diiwaan Kaduna fotde 117 km (73 miil) e Niiseer fotde 38 km (24 miil), to fuɗnaange ko diiwaan Katsina, e hirnaange ko diiwaan Sokoto e Kebbi. Ina waɗi 3 278 873 neɗɗo e fawaade e binnditagol hitaande 2006, ina waɗi nokkuuji sappo e nay laamu nokkuuji.

Yimɓe Zamfara e nder duuɓi keewɗi ina kaɓa ngam heɓde ndimaagu mum en, kono ko e hitaande 1996, laamu konu ndeen, hono Seneraal Sani Abacha, seerndi leydi Zamfara e leydi Sokoto, tawi ko 38 418 kiloomeeteer kaaree. Guwerneer gadano oo ko Jibril Yakubu.[3]

Nokkuure nde hannde wi'etee dowla Zamfara nde'e ɗonno nder Laamu Hawsa'en ɓooyma bana Kano, Katsina, Gobir, Kabi e Zazzau. Hoɗɓe e Zamfara adanɓe ɓee mbiyi ko dogooɓe e mawɓe. Ɓe cosi hoɗorde maɓɓe adannde ko Dutsi, ko ɗoon woni laamorgo Zamfara gadano. Nde yaaji haa e ŋorol maayo Rima to bannge worgo-fuɗnaange e maayo Ka to bannge worgo-fuɗnaange.[4] Laamu Zamfara sosaa ko e teeminannde 11ɓiire, nde ƴellitii haa e teeminannde 16ɓiire, nde wonti wuro-dowla. Laamorde mayre wayliima e jawdi laamu nguu nokku e nokku hono Dutsi e Birnin Zamfara.

E feccere adannde e teeminannde 18ɓiire, laamorgo mayre e oon sahaa Birnin Zamfara, laamorgo Gobir halfini ɗum, laamorgo keso sosaa to Anka e feccere ɗimmere teeminannde 19ɓiire. Zamfara ina joginoo nokkuuji njulaagu e ganndal keewɗi ɗi ngaddi annduɓe heewɓe hono wuro Yandoto. Nde naati e Kalifaandi Sokoto caggal jihaadi Usmaan dan Fodio e hitaande 1804. E goonga, Usmaan Danfodiyo hoɗii ko to Sabon Gari ɗo Sarkin Zamfara Abarshi sosiino gila ko ɓooyi gardiiɗo gardiiɗo leydi ndii e balɗe gadane jihaadi mum, ko ɗoon o woni ɗo o haɓata e Gobir e Kabi.[5]

E nder njiimaandi koloñaal Angalteer, wuro Gusau ummiingo ngoo, wonti nokku njulaagu e njuɓɓudi teeŋtuɗo, tawi laabi e laana njoorndi ina njalta heen. E sosde diiwanuuji e jamaanu laamu Gowon, Laamu Zamfara naati e diiwanuuji Fuɗnaange-rewo e oon sahaa, caggal ɗuum diiwanuuji Sokoto.[5]

Ngonka weeyo Zamfara ko ɓuuɓka, nguleeki ina ɓeydoo haa 38 °C (100,4 °F) e dow mum hakkunde lewru marse e lewru mee. Toɓo fuɗɗotoo ko e darorɗe lewru mee haa suwee tawi sahaa ɓuuɓɗo ganndiraaɗo Harmattan ina jokki tuggi lewru desaambar haa lewru abriil. Lebbi ɓurɗi wulde e Zamfara ko lewru marse e abriil, ko adii toɓooli gadani ɗii. fuɗɗoode toɓooli ina addana ɗum batte coofgol e ustude nguleeki.[5]

Caɗeele cellal maantinɗe ina ngoodi e duƴƴe e ƴiye e nder Zamfara, haa teeŋti noon e nokkuuji ɓurɗi luggiɗde e ƴiye, ɗo ɗe mbaawi ɓeydude ñawuuji ƴiye ko wayi no bronkitis e asma, tawa ina leefna reentaare ɓanndu e ñawuuji.[6][7][8]

Nokkuuji laamuuji nokkuuji

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Dowla Zamfara ina waɗi nokkuuji laamu nokkuuji sappo e nay (14). Ɓe lati:

Demokaraasi

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Galle gooto e nder diiwaan Zamfara

Dowla Zamfara ɓuri heewde ko Hausa en.

Laamorde leydi ndii ko nokku njulaagu teeŋtuɗo, jogiiɗo yimɓe heewɓe ummoriiɓe leyɗeele Naajeeriya kala. Bana nder gure mawɗe fuu nder Naajeeriya, gure mawɗe fuu nder Zamfara ɗon mari ɗuuɗal yimɓe feere-feere nder Naajeeriya.

Ɗum jeyaa ko e ɗemɗe laawɗinaaɗe e dowla oo. Engeleere woni ɗemngal laamu lesdi Zamfara bana ɗemngal laamu, ɗemngal Arab woni ɗemngal juulɓe e diinaaji lislaam.

Moftugo leɗɗe nder ladde Zamfara
Gelooɗi ina nawtee galle ummoraade e luumo

Demal e njulaagu kaŋŋe ko golle ɓurɗe teeŋtude e dowla oo, kadi ko kañum en ngoni njulaagu hakkundeejo. Irrigation ina ɗaɓɓiree cereeli e leɗɗe, ko ɗum waɗi konngol "ndema ko manngu men".

Ko ɓuri 80 e nder teemedere yimɓe leydi ndii ina ngolloo e ndema. Geɗe mawɗe ɗee ko millet, gawri gine, gawri, maaro, njuumri leydi, hotollo, tuuba e njuumri. Dowla ina anndiraa ndema ko manngu men sabu Demal ina rokka sukaaɓe e nder Dowla nguura, kaɓirɗe e golle.

Diiwal ngal jeyaa ko e ɓurɓe waasde e nder leydi Najeriya, kadi ina jeyaa e ɓurɗe heewde baasal mawngal (ko ɓuri 60% e yimɓe leydi ndii) e fawaade e humpitooji Banki Adunaaru gila 2018.

Dowla Zamfara ina jogii jawdi keewndi, won heen ko:

Jaaɓihaaɗtirde toownde e nder diiwaan Zamfara ina jeyaa heen:

Tertiary institutions in Zamfara state include:

Polio e nder diiwaan Gusau zamfara.

Diiwal Zamfara ina jogii nokkuuji cellal e opitaaluuji keewɗi, won heen ko:

Opitaal Arewa

Opitaal Daula e galle jibinannde

Opitaal mawɗo Farida

Opitaal Rama

Kilinik safaara Gusau

Kilinik Nasiha

Catal safaara fedde Gusau

Laabi mawɗi fedde nde

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

A126 woyla-fuunaange diga diiwal Katsina haa sera Kutcheri bana laawol Gusau laawol Tsafe, Unguwar Audu, Gusau, Bungundu, Kabai, e Talata Mafara haa diiwal Sokoto haa Bimasa bana laawol Sokoto-Gusau

Laabi mawɗi fedde nde

A126 woyla-fuunaange diga diiwal Katsina haa sera Kutcheri bana laawol Gusau laawol Tsafe, Unguwar Audu, Gusau, Bungundu, Kabai, e Talata Mafara haa diiwal Sokoto haa Bimasa bana laawol Sokoto-Gusau.

Laabi mawɗi goɗɗi

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

laawol Katsina-Gusau haa woyla diga Gusau haa Kaura Namoda haa lesdi Katsina bana laawol Jibiya-Zurmi-Barakeji haa Gidan Baure,

laawol Kaura Namoda-Shinkafi haa woyla diga Kaura Namoda haa lesdi Sokoto haa Kwanar Isa bana laawol Shinkafi-Kafi,

laawol Dansadau ngol fuɗnaange gila Gusau haa Dan Sadau ɗo laawol ngol jokki haa hirnaange haa lesdi Kebbi haa Kaboro,

laawol Anka-Malichi bannge hirnaange gila A126 to Malinchi haa Anka ɗo laawol Gayawa-Anka jokki haa Gayawa, ɗo laawol Gummi-Gayawa jokki haa diiwaan Sokoto to Tashar-Bundun,

laawol Zuru-Mahuta ngol haa fombina diga Gayawa haa Zugu haa lesdi Kebbi haa sera Sakke.

Laabi njamndi

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Gusau ina jokkondiri e laana hirnaange Kap Gauge 1067 mm e laana calɗi Zaria-Kaura Namoda 245 km.

Laanaaji diwooje

Laana ndiwoowa Gusau

Winndannde mawnde: Dowla Zamfara ina ardi e tooke tooke

E hitaande 2009, njulaagu kaŋŋe wonti ko ɓuri heewde e ngalu e nder diiwaan Zamfara nde tawnoo coggu kaŋŋe e nder winndere ndee ɓeydiima no feewi. Toowgol Lead e nder njamndi ndi kaŋŋe ƴettetee, addani tooke Lead feeñde e nder diiwaan hee, ɗum noon ina ɗaɓɓi ballal ngenndiwal e winndere ngam moƴƴinde nokkuuji toɗɗaaɗi ɗii e rokkude sukaaɓe wonduɓe e tooke Lead tiiɗɗe ɗee ballal safaara.

Banndiiji ina njana

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]

Zamfara ina anndaa ina heɓa njanguuji keewɗi ko ɓooyaani ɗi bandiiji mbaɗi. Won heen ko:

Ñalnde 26 lewru feebariyee hitaande 2021, sukaaɓe rewɓe 279 nanngaama e nder duɗal maɓɓe internat to Jangebe, Zamfara e nder nanngugol Zamfara. Gila ndeen ɓe njaltinaama.

Ñalnde 11–12 lewru juko hitaande 2021, bandiiji yahooɓe e motooji mbarii ko ina tolnoo e 53 wuro, tawi ko ɓuri heewde heen ko remooɓe.

Ñalnde 4–6 lewru Yarkomaa 2022, ko ina tolnoo e 200 neɗɗo mbaraama e juuɗe bandiiji e nder diiwaan Zamfara.

Lislaam woni diine mawɗo e mawɗo leydi ndii. Kerecee’en kadi ina njogii almudɓe heewɓe. Diineeji asliiji ɗii kadi ina keddii kono ko kam en ɓuri famɗude almuɓɓe. Ɗee diineeji ɓuri huutoreede ko e gure ɓooyɗe ko wayi no Dutsi e Kwatarkwashi. Zamfara woni lesdi arandeeri nder lesdi Naajeeriya ngam nastinuki kiitaaji sharia wakkati laamu Ahmad Sani Yerima, gonnooɗo Gomnaajo lesdi Naajeeriya.

Dowla Zamfara ina jogii won e nokkuuji turism ɗi ngalaa nafoore to bannge daartol walla to bannge diine. Ina jeyaa e ɗeen Jata, koɗorɗe ɓooyɗe Zamfara tawaaɗe e saraaji tufnde ndee, ina waɗi caalli mawɗi saraaji ɗo golle aadaaji mbaɗetee.

Tufnde Kwatarkwaasi
Leɗɗe baobab

Yimɓe teskinaaɓe

[taƴto | taƴto ɗaɗi wiki]
  • Kabir Garba ko o siyaasanke
  • Tijjani Yahaya Kaura siyaasanke
  • Aishatu Madawaki ko o siyaasanke
  • Bello Matawalle gonnooɗo ngomnaajo
  • Mahmuud Shinkaafi gonnooɗo ngomnaajo
  • Abdul'aziz Abuubakar Yari
  • Ahmadu Sani Yerima senataajo

Laamu leydi ndi ardii ɗum ko guwerneer cuɓaaɗo e nder demokaraasi, gollodiiɗo e terɗe suudu sarɗiiji leydi ndi. Laamorde leydi ndii ko Gusau.

  1. "Zamfara State". Nigerian Investment Promotion Commission (in Engeleere). 2019-01-09. Retrieved 2022-02-27.
  2. "Zamfara State of Nigeria :: Nigeria Information & Guide". www.nigeriagalleria.com. Retrieved 2022-02-26.
  3. "Zamfara State of Nigeria :: Nigeria Information & Guide". www.nigeriagalleria.com. Retrieved 2022-02-26.
  4. "Zamfara Gold Mining Factory". krzysztofpilarczyk.pl. Archived from the original on 2021-06-26. Retrieved 2021-06-26.
  5. 5.0 5.1 5.2 "Zamfara State, Nigeria Genealogy". FamilySearch Wiki (in Engeleere). 11 April 2020. Archived from the original on 2021-10-15. Retrieved 2021-06-26.
  6. "Air Quality & Pollen Forecast for Zamfara State". meteoblue (in Engeleere). Retrieved 2023-09-21.
  7. "Zamfara Air Quality Index (AQI) and Nigeria Air Pollution | IQAir". www.iqair.com (in Engeleere). Retrieved 2023-09-21.
  8. "air pollution in zamfara state - Google Search". www.google.com. Retrieved 2023-09-21.
  9. "Official List of Courses Offered in Federal Polytechnic, Kaura Namoda (FEDPONAM) - Myschool". myschool.ng (in Engeleere). Archived from the original on 2021-07-14. Retrieved 2021-07-14.
  10. "List Of FUGUS Courses and Programmes Offered". www.myschoolgist.com (in Engeleere). 2020-10-09. Archived from the original on 2021-07-14. Retrieved 2021-07-14.
  11. "List of All Courses Offered at ZAMSU, Cut Off Mark & Requirements". Eduloaded (in Engeleere). 2019-01-14. Archived from the original on 2022-01-13. Retrieved 2021-07-14.